تاريخچه معابر شهر قزوين

 

معابر شهر قزوين به روايت تاريخ

 
بناي اوليه شهر قزوين را به شاپور اول ساساني معروف به شادشاپور نسبت مي دهند. شادشاپور شهرقزوين را براي جلوگيري از تهاجمات بنا نهاد و در آن دژ و استحکامات به وجود آوردوسپاهيان خود را در آن استقرار داد. به مرور زمان ،پايگاه نظامي شاپور توسعه يافت وهسته اصلي شهر قزوين به وجود آمد. موقعيت اين شهر همواره به عنوان گذرگاه مهمطبرستان و درياي خزر اهميت فراوان داشت.
 
خيابان سپه، شاخص ترين معبر قزوين از عهد صفوي تاکنون
خيابان سپه قزوين، نخستين خيابان طراحي‌شده ايران است که در دوره صفوي در زمان پايتختي قزوين احداث شد و در سال 1387 رسماً به عنوان اولين خيابان ايران در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد. اين خيابان را شاه طهماسب صفوي در شمال محله شهرستان قديم يا حصار شاپور، همزمان با ايجاد جعفرآباد يعني عمارت و خانه‌هاي دو طرف اين خيابان و باغ سعادت آباد و عمارت دولتخانه و حرمسرا و باغ‌هاي شرقي و غربي عمارات مذکور احداث کرده‌است. ظاهراً نام «خيابان» هم از نام محله‌اي به نام «خيابان» در هرات گرفته شده‌است که شاه طهماسب در دوران وليعهدي در آن شهر ساکن بوده‌است. در آن زمان، خيابان را از سوي جنوب امتداد داده و به گورستان جنوب شهر قزوين رسانده‌اند. بعدها نام اين خيابان بر قسمتي از محله شهرستان قديم اطلاق گرديد و اين بخش از شهر قزوين را «محله خيابان» ناميدند.
اين خيابان از مهمترين آثار دوران صفويه بوده و با وسعتيافزونتر از آنچه در حال حاضر است در عصر شاه طهماسب و شاه عباس بزرگ جهت پذيرايي ازسفراي دول بيگانه و بزرگان پذيرايي مي شده است. اين خيابان که به نامعالي قاپو يا دولتي نيز خوانده مي شد، پيش از اين چونان قلب مرکز شهر بوده و هم اکنوننيز در محدوده محور فرهنگي قرار دارد و از ضلع شمالي به مجموعه کاخ چهلستون و عاليقاپو و از ضلع جنوبي به خيابان سلامگاه و خيابان راه ري راه پيدا مي کند.
خيابان سپه قزوين به عنوان نخستين فضاي شهري که ماهيتي متفاوت از ميدان ها و ميدانچه ها و يا گذرهاي ارگانيک فاقد طراحي داشته شناخته مي شود. اين خيابان به عنوان مسيري مستقيم و طراحي شده براي رفت و آمد استفاده مي شده است. اين محور در دوره صفوي و در دوره پايتختي شهر قزوين از محل سردر عالي‌قاپو تا موضع تقريبي مقابل مسجد جامع احداث شده است. پس از آن و با انتقال پايتخت به اصفهان نمونه تکامل يافته تر آن در اين شهر و با عنوان چهارباغ احداث شد. بنابراين اطلاق عنوان "نخستين خيابان ايران" براي اين محور منطقي به نظر ميرسد.
در محدوده اين خيابان آثار ارزشمندي همچون مسجد و آبانبار ساخته شده که تاريخ ساخت قديمي ترين بناي موجود در آن يعني مسجد جامع بهقزوين اوليه بر مي گردد. پيتر دلاواله، سياح ايتاليايي که 4 سال را در هيئت شاه عباسبزرگ سپري کرد اين خيابان را چنين وصف کرده است:
«ميدان مزبور قدري از قصر سلطنتيدور و نزديک بازار است.از ميدان بزرگ اصفهان کوچکتر ولي از حيث زيبايي از آن کمترنيست و همانند ميدان اصفهان طولش سه برابر بشتر از عرضش است که احتمالا براي بازيچوگان ساخته شده زيرا دو طرف ميدان ستون هاي سنگي نصب گرديده است.
 
 
 
عکس (1). موقعيت خيابان سپه در معاير شهر قزوين در اواخر عهد قاجار.
 
 
 
در زمان ناصرالدين شاه به مباشرت سعدالسلطنه که بعدها حاکم قزوين گرديد، در قسمت جنوبي «خيابان» يعني ازمقابل مسجد جامع قزوين تا چهارراه سپه کنوني، مهمانخانه بزرگ قزوين و چاپارخانه و تلگرافخانه? هند و اروپا احداث گرديد و خيابان سپه را از شرق مهمانخانه در معبر باريکي به خيابان طهران (تهران قديم کنوني) متصل ساختند. اين مهمانخانه و چاپارخانه در سال ???? خورشيدي خراب شد و سبزه ميداني بر جاي آن احداث گرديد که به سبب بي آبي مخروبه ماند و بعداً با رسيدن خط آهن به قزوين و بنا شدن ايستگاهي در جنوب شهر، خيابان سپه را تا ايستگاه ادامه دادند و سبزه ميدان مذکور و قسمتي از کاروانسراي سعدالسلطنه، که در ضلع جنوبي خياباني که از دروازه طهران تا سلامگاه شاهزاده حسين امتداد داشت از ميان رفت.
شهرداري قزوين در طي سال هاي 1387 تا 1389 پروژه عظيمي را با صرف هزينه اي هنگفت جهت احياء اين خيابان تاريخي و سنگفرش پياده رو ها و سواره رو خيابان به اجرا رسانيد.
 

 

 
عکس (2). پرسپکتيو خيابان سپه در اواخر عهد قاجار.
 
 
عکس (3). خيابان سپه پس از اجراي سنگ فرش در سال 1389.
 
 
توسعه معابر شهر قزوين پس از انقلاب مشروطيت
 
نخستين اقدامي كه براي توسعه معابر و بازارهاي شهر قزوين بعمل آمد در سال 1288 شمسي بود. هنگامي كه مجاهدين از رشت آمدند و قزوين را قبضه كردند مامورين انتظامي آنها بعضي از بازارها و معبر را توسعه دادند و بتعمير يا تجديد بناي آنها توفيق يافتند . ليكن در آن زمان چون وسايط نقليه قاطر و شتر و اسب و الاغ يا گاري و ارابه و درشكه و كالسكه بود بمختصر توسعه اي قناعت ورزيدند.
از سال 1308 شمسي كه اتومبيل ووسايل نقليه موتوري رو به افزايش گذاشت و خيابانها با تنگي و شكل زولبيايي مناسب نمي نمود ناچار بفكر توسعه و مستقيم ساختن خيابانها افتادند در اينوقت مرحوم سرلشگر كريم آقابوذرجمهري فرمانده لشكر يكم مركز برياست شهرداري تهران منصوب گرديد و با حرارت زايدالوصفي بخرابي ساباتها و توسعه خيابانهاي تهران مشغول شد. در قزوين نيز براي آنكه از تهران عقب نمانند برآن شدند خيابان مستقيم و وسيعي احداث نمايند. براي اين منظور مناسب تر از اتصال خيابان رشت به خيابان باغشاه طرح ديگري وجود نداشت . اما در اين موقع باغ چهل ستون ميان اين دو خيابان حايل بود . يعني سبزه ميدان كنوني جزء باغ چهل ستون بود باغ مزبور از شرق به غرب و شمال ديوار بسيار بلندي داشت و يك در كوچك آنرا به خيابان رشت(پهلوي) اتصال مي داد كه كسان و اعضاي فرماندار از اين در آمد و رفت مي نمودند. در ديگري هم در جانب شرقي داشت ، روبروي خيابان فردوسي كنوني كه آنگاه كوچه باغي معروف بود و اين در را اوغري قاپي (در دزدكي) مي گفتند از خيابان رشت كه مي خواستند به خيابان باغ شاه بروند بايستي قسمتي از باغ چهل ستون را از مغرب و شمال و شرق دور بزنند تا به خيابان باغ شاه برسند خيابان مزبور نيز حكم راه بن بست را داشت . فقط از بيرون دروازه پنبه ريسه از كنار بارو و خندق شهر يك راه مال رو معمولي آنرا به دروازه و جاده تهران متصل مي كرد.
جاده شوسه كه از شهر مي گذشت همين خيابان رشت بود كه در برابر سبزه ميدان كنوني بطرف جنوب بر مي گشت و از خيابان پيغمبريه و پنجه علي مي گذشت و به خيابان دولتي (خيابان سپه كنوني) متصل مي شد و در انتهاي خيابان دولتي روبروي مسجد جامع مهمانخانه و چاپارخانه واقع شده بود كه يك در خصوصي آنرا از جنوب بخيابان واپور يا وافور (خيابان تهران) اتصال مي داد طرف شرقي مهمانخانه كوچه اي بود كه از خيابان دولتي (سپه) به خيابان وافور(تهران قديم) آمد رفت مي كردند و ازآنجا مستقيما تا دروازه مي رفتند و داخل جاده شوسه تهران مي شدند.
 
 
 
عکس (4). سبزه ميدان قزوين در دوره پهلوي اول.
 
 
 در قزوين همينكه خواستند بتوسعه خيابانها دست بزنند متنفذين شهر كه در مسير آنها خانه و مستغلات داشتند شروع به اشكال تراشي كردند و زير بار خرابي نرفتند سرانجام در سال 1310 شمسي دكتر شيخ به قزوين آمد و ماموريت خود را موفقانه به انجام رسانيد . به اين معني پس از بررسي لازم نخست جاده شوسه تهران را از بيرون شهر پائين تر از قريه ديزج منحرف كردند و از ميان باغستان به دروازه باغشاه يا پنبه ريسه متصل نمودند آنگاه خانه ها و مستقلاتي را كه مانع وسعت خيابان بود خراب كردند و خيابان رشت را مستقيما از وسط باغ چهل ستون گذراندند و به خيابان باغ شاه اتصال دادند. سپس خيابان رشت تا سبزه ميدان به نام (پهلوي) خواندند و خيابان باغ شاه را از سبزه ميدان به بالا به نام (شاه) نامگذاري كردند . قطعه زميني كه از ميان باغ چهل ستون باقي مانده بود شهرداري آن را بصورت باغچه اي در آورد و حوض و فواره در آن بنياد كرد و چراغ نصب نمود و گلكاري كرد و بنام سبزه ميدان به گردشگاه مردم شهر اختصاص داد. قسمت جنوبي سبزه ميدان كه عمارت چهل ستون در آن قراردارد كماكان بفرمانداري برگذار شده است – عمارت چهل ستون كه از بناهاي صفويه است و مكرر تعميرات شده است مقر فرمانداري قزوين است – چون اطاقهاي اشكورب زيرين آن عمارت را سال گذشته (1334) خواستند تعمير كنند – معلوم شد در ديوارهاي آن نقاشي هائي از دوران صفويه وجود دارد كه البته سلامت نبود در سال 1335 آنجا را مرمت كردند و نقاشي هاي آن را نيز سرو صورتي دادند و به موزه هنرهاي زيبا اختصاص دادند ، اما موزه هنوز عملا داير نگرديده است در مشرق عمارت چهل ستون قطعه زميني از كنار خيابان بمساحت سيصد متر باختيار شير و خورشيد گذارده شد .
 
 در نتيجه تحولاتي كه پيش آمد و خرابيهائي كه بمنظور توسعه خيابانها صورت گرفت دو دروازه رشت و باغشاه نيز فداي بي اطلاعي يا كج سليقه گي متصديان امور گرديد و ويران شد. در صورتيكه دروازه هاي مزبور خود ساختمانهاي با شكوهي بودند كه بزينت خيابانها ميافزودند- مامورين دولت هم مي توانستند هنگام نيازمندي از آنها بهره مند شوند و اطاقهاي آنها را براي توقف بازرسان قاچاق و اينگونه امور بكار برند.
قديمترين و مهمترين خيابانهاي قزوين يكي خيابان عالي قاپو يا دولتي (خيابان سپه كنوني) است و ديگري خيابان وافور يا تهران 0 خيابان دولتي از آثار دوران صفويه است كه ميدان شاه نام داشته و با وسعتي افزون تر از سطح كنوني در زمان شاه تهماسب و شاه عباس بزرگ غالبا از سفراي دول بيگانه و بزرگان در اين ميدان پذيرائي ميشد. معروفست در دوران شاه تهماسب اول هنگام ورود همايون شاه پادشاه هند شصت هزار سپاهي در اين ميدان حاضر بوده اند، اكنون مانند يك خيابان عاديست آقا باقر سعدالسلطنه در دوران فرمانداري خودش در آبادي قزوين زحمت بسياري كشيده و در عمران اين شهر سهم وافري داشته است.
مخصوصا به تزيين و تنظيف اين خيابان دلبستگي فراواني نشان ميداده است و حوض بزرگي برابر عالي قاپي ساخته بود كه هميشه آب در آن جريان داشت در دو طرف خيابان چراغهاي قشنگ با پايه هاي زيبا نصب كرده بود و همه روزه عصرها سراسر خيابان جاروب و آب پاشي ميشد ، نظافت و تميزي اينجا با درختاي تناور چنار و نارون هاي چتري كه از دو طرف خيابان سر به آسمان افراخته بودند ، بي اندازه باشكوه و بديع و دل انگيز مينمود و وسيله تفريح و تفرج حاشيه نشينان خيابان و عابرين ميگردد.
پس از ايجاد راه آهن و آغاز ساختمان قزوين ، مهمانخانه و چاپارخانه و تلگرافخانه را كه متروك شده بود خراب كردند و اين خيابان را از جلو مسجد جامع كبير منحرفا تا ايستگاه راه آهن امتداد دادند و بميدان مقابل عمارت ايستگاه متصل نمودند در صورتيكه هيچگونه اشكال و مانعي براي راست و مستقيم رفتن خيابان وجود نداشت اينك استدلالشان در برابر كج بودن خيابان اين است كه مقرر بوده عمارت ايستگاه در انتهاي خيابان سپه واقع گردد و از شهر عمارت ايستگاه ديده شود ولي هنگام ساختمان عمارت ايستگاه متوجه اين نكته نبوده يا اشتباه كرده اند و چون نمي توانستند عمارت ساخته را خراب كنند بناچار خيابان را كج كردند . الحال در طرفين اين قسمت جديد خيابان، آبادي زيادي نشده و جز چند خانه محقر كه بنا گرديده بقيه صورت بيابان را دارد.
خيابان تهران هم كه از خيابانهاي قديمي است تا سلامگاه شهزاده حسين مستقيم است و دو طرف آن درختهاي سايه دار داشت اكنون هم كم وبيش درخت دارد و چون در جنوب شهر واقع شده و بر خلاف زمان پيش كه جاده طهران بود اكنون خيابان متروكي است و رفت و آمد در آن كمتر ميشود. خياباهاي ديگري كه پس از 1310 خورشيدي در قزوين احداث شده با خيابانهاي قبلي كلا بدينقرار بوده اند:
پهلوي ، پيغمبريه ، تبريز ، تهران ، حكم آباد ، خيام ، سعدي ، سپه ، سلامگاه ، شاهپور ، شهرداري ، عبيد زاكاني ، مولوي ، فردوسي و نادري که بجز خيابانهاي مولوي و سلامگاه و تبريز و حكم آباد و خيابان سپه (از خيابان تهران تا ايستگاه) ما بقي خيابانها نهرسازي و آسفالت شده بوده اند.
 
 
منابع:
1.       سيد محمد علي گلريز، مينودر، انتشارات دانشگاه تهران، 1337، صفحات 282 تا 295 .
 
 2.       رضا صمديها،  از بلديه تا شهرداري، 1389.

 
تاريخچه معابر شهر قزوين